Giới thiệu: Ngoài năm giác quan truyền thống
Người ta thường dạy rằng con người có năm giác quan cơ bản: thị giác, thính giác, khứu giác, vị giác và xúc giác. Tuy nhiên, các nhà khoa học đã lâu nay vẫn thắc mắc liệu có tồn tại một ‘giác quan thứ sáu’ bí ẩn, giúp chúng ta điều hướng thế giới theo cách chưa hoàn toàn được hiểu rõ. Trong số những ứng viên này, có khả năng cảm nhận từ trường của Trái đất, gọi là ‘cảm ứng từ tính’, đã được quan sát ở các loài khác nhưng vẫn còn gây tranh cãi ở con người. Một ứng viên thú vị khác tập trung vào đường ruột—một cơ quan thường bị bỏ qua về khả năng cảm giác.
Đường ruột của con người chứa một hệ sinh thái phức tạp gồm hàng nghìn tỷ vi sinh vật, tạo thành một cộng đồng động lực mạnh mẽ, ảnh hưởng sâu sắc đến sinh lý của chúng ta. Mặc dù chúng ta hiếm khi nhận thức được những vi sinh vật này một cách tự giác, bằng chứng mới nổi lên cho thấy đường ruột liên tục giao tiếp với não thông qua trục não-ruột. Sự giao tiếp này ảnh hưởng đến nhiều chức năng, đặc biệt là sự thèm ăn và hành vi ăn uống.
Những tiến bộ gần đây được công bố trên tạp chí Nature đã giới thiệu một khái niệm mới được gọi là ‘cảm giác thần kinh vi sinh’—một hệ thống cảm giác bên trong lớp biểu bì của đường ruột, theo dõi các tín hiệu vi sinh cụ thể và điều chỉnh thói quen ăn uống của chúng ta theo đó. Phát hiện này đánh dấu một sự chuyển biến trong cách hiểu về giác quan cảm nhận của con người và điều hòa chuyển hóa.
Tìm hiểu về hệ vi sinh đường ruột và ảnh hưởng của nó
Đường tiêu hóa của con người được định cư bởi một quần thể vi sinh vật vô cùng lớn, bao gồm vi khuẩn, virus, nấm và vi khuẩn cổ. Những vi sinh vật này tạo thành một mối quan hệ đôi bên cùng có lợi: trong khi vi sinh vật có được môi trường giàu chất dinh dưỡng, con người nhận được sự hỗ trợ quan trọng trong quá trình tiêu hóa, sản xuất vitamin, huấn luyện hệ miễn dịch và bảo vệ chống lại các tác nhân gây bệnh.
Tuy nhiên, mặc dù có mối quan hệ cộng sinh này, môi trường đường ruột là rất động—dân số vi sinh vật thay đổi theo chế độ ăn, căng thẳng, thuốc men và bệnh tật. Cách mà cơ thể phát hiện và phản ứng theo thời gian thực với những thay đổi này vẫn là một câu hỏi chưa có lời giải đáp cho đến nay.
Phát hiện về cảm giác thần kinh vi sinh
Một nghiên cứu đột phá do nhóm nghiên cứu của Đại học Duke thực hiện, vừa được công bố trên tạp chí Nature, đã làm sáng tỏ bí ẩn này. Các nhà nghiên cứu đã xác định được các tế bào chuyên biệt được gọi là tế bào neuropod (hay ‘tế bào chân thần kinh’) nhúng trong lớp biểu bì đại tràng. Mặc dù chỉ chiếm một phần nhỏ của các tế bào biểu bì, những tế bào neuropod này thể hiện khả năng cảm giác đáng kinh ngạc.
Những tế bào này giàu thụ thể nhận dạng mô hình Toll-like receptor 5 (TLR5), một thụ thể nhận dạng mô hình nổi tiếng trong hệ miễn dịch. TLR5 chọn lọc nhận biết flagellin, protein chính cấu thành lông roi vi khuẩn—một cấu trúc bảo tồn cao trong nhiều loài vi khuẩn.
Thú vị hơn, biểu hiện của TLR5 tăng dọc theo đường ruột từ hồi tràng đến đại tràng xa, đạt đỉnh ở nơi mật độ vi khuẩn cao nhất, ngụ ý rằng những tế bào này đóng vai trò quan trọng trong tương tác giữa chủ và vi khuẩn.
Kết quả thí nghiệm: Vai trò của TLR5 trong điều chỉnh sự thèm ăn
Để tìm hiểu vai trò chức năng của TLR5 trên tế bào neuropod, nhóm đã tạo ra chuột có đột biến mất TLR5 một cách có điều kiện đặc biệt trong những tế bào này. So với đối chứng bình thường, những con chuột này ăn nhiều hơn và tăng cân đáng kể; chuột cái cũng có thời gian ăn kéo dài hơn.
Quan trọng là, các tham số chuyển hóa (như dung nạp glucose hoặc glucose máu sau khi nhịn ăn) và các dấu hiệu viêm không bị thay đổi, cho thấy những thay đổi quan sát được là độc lập với rối loạn chuyển hóa toàn thân hoặc kích hoạt miễn dịch.
Điều tra thêm đã tiết lộ cơ chế hoạt động: sự kết hợp của flagellin vi khuẩn với TLR5 trên tế bào neuropod kích thích tín hiệu calciintracellular, từ đó kích thích sự giải phóng peptit YY (PYY). PYY là một hormone enteroendocrine mạnh mẽ, được biết đến với khả năng ức chế sự thèm ăn bằng cách tác động vào các thụ thể trong đám rối thần kinh vagal—một nút thần kinh trong trục não-ruột.
Điều này phù hợp với những kết quả trên, chuột được cho ăn tự do có mức flagellin trong phân cao hơn so với chuột nhịn ăn. Hơn nữa, việc tiêm trực tiếp flagellin vào đại tràng của chuột khỏe mạnh đã nhanh chóng giảm lượng thức ăn ăn vào trong vòng 20 phút. Hiệu ứng này bị loại bỏ ở chuột thiếu TLR5, nhấn mạnh vai trò quan trọng của thụ thể này.
Tác động đến việc kiểm soát sự thèm ăn và hơn thế nữa
Phát hiện này tiết lộ một vòng phản hồi tinh tế, trong đó mức flagellin vi khuẩn tăng sau bữa ăn cảnh báo tế bào neuropod giải phóng PYY, từ đó gửi tín hiệu đến não qua trục não-ruột để hạn chế việc ăn. Nó đưa ra một ‘cảm giác thần kinh vi sinh’ mới, mở rộng kho giác quan của con người để bao gồm việc phát hiện mẫu vi sinh theo thời gian thực.
Hiểu về hệ thống cảm giác đường ruột này có ý nghĩa rộng rãi. Nó có thể giúp giải thích cách thay đổi chế độ ăn ảnh hưởng đến sự thèm ăn và cân nặng thông qua sự thay đổi vi khuẩn. Hơn nữa, nó mở ra những hướng điều trị mới nhằm nhắm mục tiêu vào tế bào neuropod, các con đường TLR5 hoặc tín hiệu PYY cho béo phì và rối loạn chuyển hóa.
Câu hỏi và góc nhìn tương lai
Nghiên cứu này cũng đặt ra những câu hỏi thú vị: Não có thể thao túng phản hồi cảm giác này để nuôi dưỡng vi khuẩn có lợi một cách có chọn lọc không? Trục này có thể ảnh hưởng đến tâm trạng, nhận thức hoặc các hành vi được điều chỉnh bởi trục não-ruột khác không?
Cần nghiên cứu thêm để khám phá xem liệu có cơ chế tương tự tồn tại ở con người và cách các yếu tố môi trường hoặc di truyền điều chỉnh hệ thống cảm giác này.
Nhận xét của chuyên gia
Bác sĩ Sarah Thompson, một bác sĩ tiêu hóa không liên quan đến nghiên cứu, bình luận: ‘Công trình này đẹp mắt làm nổi bật sự giao tiếp phức tạp giữa vi khuẩn trong đường ruột và hệ thần kinh. Nó thay đổi cách chúng ta nhìn nhận việc điều chỉnh sự thèm ăn—from một góc nhìn trung tâm ở não sang một góc nhìn tích hợp hơn về não-đường ruột-vi khuẩn.’
Tình huống của bệnh nhân
Sarah, một phụ nữ 38 tuổi đang gặp khó khăn trong việc quản lý cân nặng dù đã áp dụng chế độ ăn kiêng và tập luyện, có thể được hưởng lợi từ kiến thức mới về ‘cảm giác thần kinh vi sinh’ trong đường ruột của cô. Hiểu cách tương tác vi khuẩn điều chỉnh tín hiệu đói và no của cô có thể hướng dẫn các can thiệp cá nhân hóa trong tương lai, có thể sử dụng probiotic hoặc các liệu pháp nhắm mục tiêu để tối ưu hóa tín hiệu não-đường ruột của cô và cải thiện việc kiểm soát sự thèm ăn.
Kết luận
Việc xác định ‘cảm giác thần kinh vi sinh’ trong đường ruột đánh dấu một bước tiến lớn trong nghiên cứu khoa học cảm giác và chuyển hóa. Nó minh họa cuộc đối thoại mật thiết giữa chủ và vi khuẩn trong việc điều chỉnh hành vi ăn uống, với những tác động tiềm năng cho việc giải quyết béo phì và rối loạn chuyển hóa.
Khi nghiên cứu tiếp tục, việc tích hợp trục cảm giác này vào thực hành lâm sàng có thể cách mạng hóa cách chúng ta tiếp cận các rối loạn sự thèm ăn và tận dụng vi khuẩn cho sức khỏe.
Tài liệu tham khảo
1. Liu WW, Reicher N, Alway E, et al. A gut sense for a microbial pattern regulates feeding. Nature. 2025. https://doi.org/10.1038/s41586-025-09301-7
2. Cani PD. Gut microbiota and obesity: lessons from the microbiome. Brief Funct Genomics. 2013;12(4):381-387. doi:10.1093/bfgp/elt016
3. Yadav H, Lee JH. Gut microbial metabolites as a key to regulating metabolic health. Trends Endocrinol Metab. 2019;30(3):196-205. doi:10.1016/j.tem.2018.12.006
4. Carbone F, La Rocca C, Matarese G. Immunomodulatory effects of leptin in the pathogenesis and progression of autoimmune diseases. J Immunol. 2015;194(10):4546-4553. doi:10.4049/jimmunol.1401444
